موانع جذب جوانان
موانع حضور جوانان در مسجد
با توجه به ویژگی‌های شخصیتی جوانان و حساسیت و تأثیر رفتار آنان در آینده انقلاب، در این بخش موانع حضور جوانان در مسجد را بررسی میکنیم. البته موانع رونق و شکوفایی مسجد در حاضر نشدن جوانان در این مکان، مؤثر است.
1- بحران هویت دینی (27)
بحران هویت از سال‌های نوجوانی آغاز می‌شود و بخشی از سال‌های آغازین جوانی را نیز در بر می‌گیرد. نوجوان در صدد است تا به گونهای روشن بداند که او کیست؟ نقشی که باید در جامعه ایفا کند چیست؟ آیا او کودک است یا یک بزرگسال؟ آیا او توانایی آن را دارد که روزی در جایگاه یک همسر، پدر یا مادر قرار گیرد؟ آیا او با وجود نژاد، مذهب یا زمینه‌های ملی که او را از نظر مردم کم ارزش جلوه می‌دهد، احساس اعتماد به نفس دارد؟(28)
بحران هویت، واژه‌ای است که برای توصیف ناتوانی نوجوان در پذیرش نقشی که جامعه از او انتظار دارد به کار می‌رود(29) و سبب مشغولیت بی هدف، هیجان‌های جانشین و ایجاد شخصیت منفعل در جوان می‌شود.(30) . افراد شخصیت‌های گوناگونی دارند که هویت دینی، یکی از آنهاست. هر انسانی به هویت دینی نیاز دارد؛ چون گرایش به پرستش از نیازهای فطری اوست. به این معنا که فرد، مستقل از هرگونه یادگیری، در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس می‌کند. تجلی چنین احساس و تمایلی در رفتار دینی آشکار می‌شود(31) هویت دینی، رابطه میان آدمی و دین را تبیین می‌کند که پیامد تدوین آن، احساس تعهد در قبال ارزش‌ها و باورهای آن مکتب است. برخی از صاحب نظران، تعهد را به عنوان سنگ بنای هویت دینی تلقی می‌کنند.(32)
با توجه به آنچه هویت دینی در اختیار نسل جوان قرار می‌دهد،(33)اختلال و آشفتگی در آن سبب ضعف دین داری در میان جوانان می‌گردد؛ زیرا تعهد و مسؤولیت پذیری فرد را در قبال گزاره‌های دینی کاهش می‌دهد و این گونه ضمانت اجرایی احکام دینی کاهش می‌یابد. اختلال در هویت دینی، سبب می‌شود فرد نه بتواند ارزشهای دینی گذشته خود را ارزیابی کند و نه صاحب ارزش‌هایی شود که به کمک آنها بتواند آزادانه برای آینده طرح ریزی کند.(34) با درهم ریختگی نظام ارزشی فرد، از دیدگاه جوان امر مثبت و خوبی در مفاهیم دینی وجود ندارد تا انگیزه‌ای برای گرایش به آن داشته باشد. بنابراین، دچار بی تفاوتی و بی مسئولیتی می‌گردد. تخریب نظام ارزشی دینی سبب می‌شود بسیاری از افرادی که دچار بحران هویت دینی هستند، در پی هویت منفی باشند و هویتی بر خلاف آن چه اولیای دین در نظر گرفته‌اند برگزینند. بسیاری از رفتارهای ضد اجتماعی و ناسازگارانه نوجوانان را می‌توان از این دیدگاه توضیح داد. مسئولیت گریزی، دلزدگی و بی تفاوتی، هر کدام از آثار نبود هویت هستند(35) که در عرصه دینی و در قالب‌های بی توجهی به فرمان‌های الهی، بی علاقگی نسبت به ارزش‌ها، گزاره‌ها، اماکن، مراسم و نمادهای دینی بروز می‌کند.
با بیان این مطالب، مشخص شد که بحران هویت دینی، سبب تضعیف باورهای دینی، اختلال نظام ارزشی مذهبی و بی توجهی به احکام دینی می‌شود. مسجد از مهم ترین مفاهیم و موضوعات دینی است که بحران هویت دینی جوان، سبب پایین آمدن اعتقاد به آن و ضعف گرایش به حضور در جمع نمازگزاران می‌شود.
2- تهاجم فرهنگی
فرهنگ ملی ایران با ارزشهای مذهبی گره خورده است؛ به گونهای که مذهب، جزو جدایی ناپذیر هویت مردم ایران است. دشمنان انقلاب و اسلام برای دست یابی به اهداف خود، تهاجمی گسترده را به فرهنگ و هویت ما برنامه ریزی و پشتیبانی می‌کنند. از آن جا که جوانان مهم ترین قشر اثرگذار در شکوفایی آینده نظام هستند، در تهاجم فرهنگی بیشتر از دیگر گروه‌ها مورد تهاجم قرار می‌گیرند. دشمن در این مسیر می‌کوشد جوانان را از فرهنگ غنی و کهن خود بیگانه سازد و ارزشهای دینی را نزد آنان بی ارزش جلوه دهد.
در تهاجم فرهنگی پایگاه‌های دینی همچون مسجدها مورد حمله قرار می‌گیرند. دشمن به این شیوه می‌کوشد فرهنگ ضد ارزشی غرب را در میان جوانان گسترش دهد و آنان را نسبت به مفاهیم و احکام دینی بی عقیده کند. تربیت دست آموزه‌ها، فساد اخلاقی، قرار دادن جای گزینی برای امور عبادی که با روحیات و غرایز جوانی نیز تناسب دارد، همچون نوار و سی‌دی‌های مبتذل و برنامه‌های ماهواره‌ای، ترویج الگوهای غربی، تضعیف باورهای دینی، تخریب و ترور شخصیت‌های خودی، دور کردن مردم از هویت ملی ـ اسلامی و ترویج فرقه‌های ساختگی. مسجد پایگاهی است که در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی بسیار مؤثر است.(36) بنابراین، در صورتی که در این جدال نابرابر فرهنگی، مسجد جوانان را جذب کند، قدم بلندی در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی برداشته شده است.
3- روحیات و خواسته‌های جوان (37) و مسجد
جوانان، روحیات و خواسته‌هایی دارند که از ویژگی‌های دوران جوانی است و مسجد میتواند با برنامه‌های گوناگون و پرشور و هیجان انگیز، جوانان را به سوی فطرت پاکشان بکشاند. به همین دلیل، جوانان در برخی مراسم دینی که شور و هیجان بیشتری دارد حضور چشم‌گیری دارند. مراسم سینه‌زنی، زنجیرزنی و دسته‌های عزاداری، این ویژگی‌ها را دارند بنابراین، حضور جوانان در آن مراسم بیشتر به چشم می‌خورد.
البته این به معنای اختلاف ذاتی مسجد با همه روحیات و خواسته‌های جوان نیست، بلکه به این معناست که جوان به جهت روح بی آلایشش، گرایش به عبادت و ارضای قوه پرستش دارد و از سوی دیگر به جهت انرژی و پتانسیل جسمی فراوان خواهان تحرک و جنب و جوش است که باید از این ناحیه نیز سیراب شود. بنابراین، وجود برنامه‌های کسل کننده که حس کنجکاوی و تنوع‌خواهی جوان را سیراب نکند، میتواند به دوری وی از مسجد بینجامد.
4- ناهنجاریها (38)
جوانان، روحیات و دنیای شگفت‌آوری دارند که از کنار هم قرار گرفتن قدرت جسمی و قدرت احساسی به دست می‌ِآید و به سمت عقلانی شدن پیش می‌رود. به همین دلیل، جوانان معمولا با محیط اطراف و بزرگ ترها، مشکلات رفتاری، عقیده‌ای و سلیقگی دارند. این اختلاف گاهی سطحی و زودگذر است که در شخصیت و رفتار جوان تأثیر زیادی ندارد، ولی گاهی این اختلاف‌ها به ناهنجاریها و ناسازگاری جوان می‌انجامد و به این ترتیب امنیت روحی و روانی لازم برای دین داری از بین می‌رود. در این میان، مسجد نیز به عنوان یکی از مهم ترین گزاره‌های دینی در نظام رفتاری جوان، جایگاه چندانی به دست نخواهد آورد. عوامل ظهور ناهنجاریها در نوجوانان و جوانان چنین است: درک نکردن روحیه جوان، الگوی نامناسب، تضاد در روش تربیتی، فاصله طبقاتی، کم توجهی خانواده‌ها، ناکارآمدی کانون‌های دینی، استفاده ابزاری از دین، کم توجهی به مشکلات، تساهل و تسامح.
5ـ دین گریزی(39)
دین‌گریزی گروهی از جوانان به ویژه دسته‌ای که پرورش یافته دوران انقلاب هستند، از مسائل مهم اجتماعی و فرهنگی کشور است که باید مسئولان آموزش و پرورش، رسانه‌ها، خانواده‌ها و عالمان دینی، درباره آن چاره اندیشی کنند. دین‌گریزی فقط به سبب تهاجم فرهنگی یا هوا و هوس جوانان نیست، بلکه علت‌های گوناگونی دارد و تا زمانی که همه آنها به صورت واقع بینانه و عمیق بررسی نگردد، نسل آینده انقلاب با خطر جدی رو به رو است. مسجد نیز به عنوان یکی از مهم ترین نهادهای دینی، در بحران دین گریزی به گونهای جدی در خطر است.
برخی از عوامل دین گریزی جوانان چنین است: بیان نامعقول از برخی مفاهیم دینی، عملی نشدن عدالت اجتماعی در سطح جامعه با وجود شعارهای فراوان، توجه نکردن به نیازهای اساسی نسل جوان همچون ازدواج، کار و مسکن، استفاده ابزاری از دین به دست برخی سیاست بازان برای رسیدن به هدف‌های شخصی و گروهی، نبود برنامه‌ریزی درست فرهنگی برای نسل‌جوان و تهاجم برنامه‌ریزی شده فرهنگی دشمنان داخلی و خارجی برای انحراف نسل جوان.
برای بر طرف شدن این عوامل باید گروه‌ها و سازمانهای گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، طرحی اصولی و همه سویه را برنامه ریزی کنند تا مهم ترین قشر اثرگذار جامعه در آینده انقلاب، از دین گریزان نشوند. در این صورت، یکی از مهم ترین موانع حضور جوان در مسجد حذف خواهد شد.
راه‌های جذب جوانان علاوه بر مواردی که در بحث عوامل رونق و شکوفایی مسجدها مطرح شده، عوامل دیگری نیز در جذب جوانان به مسجد مؤثر است. این عوامل را بررسی میکنیم:
1- امام جماعت
امام جماعت، مهم ترین عضو مدیریتی مسجد است که میتواند با برنامه ریزی و عملکرد درست، زمینه مناسبی را برای پیش برد عوامل حضور مردم در مسجد، فراهم کند. درباره حضور جوانان در مسجد نیز عملکرد امام جماعت، شخصیت امام جماعت و چگونگی برخورد او با جوانان، در ایجاد و چگونگی نگرش جوانان نسبت به دین و مسجد بسیار مؤثر است.
روابط و احترام میان امام جماعت و جوانان، نباید در چارچوبی خشک و رسمی باقی بماند. و باید به روابط عاطفی بیانجامد؛ یعنی امام جماعت به عنوان یکی از دوستان جوانان به شمار رود. امام جماعت برای اینکه سطح روابطش را با جوانان به این حد برساند باید به مسائل گوناگونی توجه داشته باشد و همواره جوانان را همراهی کند. او میتواند در مشکلات، آنان را یاری کند، موفقیت‌هایشان را به آنان تبریک بگوید، از ناراحتی و غم‌‌هایشان ابراز تأسف کند، هدایای کوچکی همچون عطر، تسبیح و انگشتر به عنوان یادگاری به آنان تقدیم کند، در صورت امکان، روز تولدشان را به آنان تبریک بگوید و کارهای دیگر که با توجه به شرایط امام جماعت و فرهنگ و روحیات اهالی محل در برقراری و ایجاد ارتباط دوستانه و محبت آمیز مؤثر است.
بهتر است ارتباط امام جماعت و جوانان به روابط حضوری محدود نشود. برقراری ارتباط کتبی نیز میان جوانان و امام جماعت بسیار مفید است. در این صورت، جوانان از اینکه امام جماعت به آنان احترام می‌گذارد و به شکل خصوصی، مطلبی را برای آنان بیان کرده، احساس شخصیت می‌کنند، به امام جماعت نزدیک شده و مطالبی را که نمی‌توانند بیان کنند کتبی با امام جماعت در میان می‌گذارند. البته امام جماعت پیش از اینکه درباره جلب جوانان به مسجد و برقراری ارتباط با وی اقدام نماید، به باید طور کامل از نیازها و روحیات، ارزش‌ها، خواسته‌ها، سلیقه‌ها، توان مندی‌ها و آسیب‌هایی که جوان را تهدید می¬کند و راه‌های رویارویی با آن آگاه باشد. در این صورت میتواند فعالیت‌ها و برخوردهای خود را با جوانان به شکلی تنظیم کند که علاوه بر رفع نیازهایشان، آنان را به مسجد بکشاند. در غیر این صورت، امید زیادی برای موفقیت امام جماعت در جذب جوانان به مسجد وجود ندارد. شناخت موانع برقراری ارتباط عمیق و پایدار میان جوانان و امام جماعت، یکی از مهم ترین کارهایی است که امام جماعت باید برای رسیدن به این اهداف انجام دهد؛ چون آگاهی از این موانع، برای انتخاب راه کارهای درست در جهت رفع موانع لازم است.
2- خانواده و دوستان
خانواده و دوستان از مهم ترین عوامل تشکیل دهنده شخصیت افراد هستند که در شکل گیری اندیشه تربیتی، سیاسی، تحصیلی و دینی فرد مؤثر خواهند بود. اگر اعضای خانواده به ویژه پدر و مادر خود به مسجد بروند یا به رفت و آمد فرزندشان به مسجد توجه کنند یا اینکه فضای خانه به طور کلی با آموزش‌ها و مفاهیم دینی آشنا باشد، می‌توان انتظار داشت جوانان با مسجد، میانه خوبی داشته باشد. در خارج از خانواده دوستان بر ارزش‌ها و بینش‌های جوان تأثیر زیادی دارند. از آنجایی که روابط دوستانه جوانان، قوی‌تر و مؤثرتر از دیگررده‌های‌سنی است، اهمیت گروه‌دوستان بیشتر می‌شود.
خانواده‌ها باید به گونهای غیر مستقیم بر دوستان و دوست یابی فرزند خود نظارت کنند و ملاک‌های دوست خوب و اهمیت دوست و دوستی را برای جوانان بازگو کنند تا فرزندشان به وسیله دوستان مؤمن و مسجدی به آموزه‌های دینی از جمله مسجد علاقه‌مند شوند.
3- امکانات و فعالیت‌های مسجد
در بحث بررسی نقاط ضعف و قوت مسجدها، به اهمیت گستردگی فعالیت‌های مسجد و امکانات آن اشاره شد. با توجه به ابزارها و شیوه‌های نوین فرهنگی، امروزه مسجدها بدون امکانات و فعالیت‌های گوناگون و حساب شده نمی‌توانند با دیگر مراکز و ابزار به ظاهر فرهنگی رقابت کنند.
امکانات
با توجه به روحیات و فضای فرهنگی جامعه، مسجد برای جذب جوانان، باید دست کم در دو زمینه فعالیت داشته باشد: امکانات فرهنگی و امکانات ورزشی. اگر از سوی مسجد در محل، مکانی برای ورزش جوانان در نظر گرفته شود یا با
برنامه ریزی و هماهنگی هیئت امنا، جوانان مسجد بتوانند از امکانات ورزشی در سطح شهر با تخفیف ویژه استفاده کنند، بسیار مناسب است. کانون فرهنگی، روزنامه‌ها، مجله‌ها، کامپیوتر، کتاب‌خانه، نوارخانه، بانک سی دی و ویدئو کلوپ از امکانات فرهنگی مسجد است که با مدیریت صحیح، میتواند برای مسجد درآمدزا نیز باشد و به گسترش امکانات فرهنگی کمک کند.
فعالیت‌ها
مسجد برای جذب جوانان، باید فعالیت‌های گوناگونی انجام دهد تا هر گروه از جوانان را با یک شیوه به سوی خود بکشاند.
برگزاری مسابقه‌ها
برگزاری مسابقه‌ها یکی از فعالیت‌های پردامنه و کم هزینه مسجد است که در صورت مدیریت صحیح، در آمدزا نیز خواهد بود. جوانان روحیات گوناگونی دارند. برخی به ورزش، برخی به هنر و برخی به نویسندگی علاقه مند هستند. برای مثال، در ماه مبارک رمضان پس از نماز جماعت و سخنرانی، هر شب مسابقه‌های ورزشی برگزار شود. این نوع مسابقه‌ها با روحیه بیشتر جوانان سازگار است. برگزاری مسابقه‌های قرآن، خطاطی، نقاشی، نویسندگی، خاطره نویسی، عکاسی و طراحی، در موضوعی متناسب با مناسبت‌های مذهبی در رده‌های سنی گوناگون، فعالیتی مؤثر و مفید است. برخی از این مسابقه‌ها را می‌توان در سطح کل شهر و یا حتی کل کشور برگزار کرد. حضور امام جماعت در هنگام برگزاری مسابقه‌ها یا اعلام نتایج در ایجاد و گسترش ارتباط او با جوانان مؤثر است. هم چنین مسابقه‌های حضوری به صورت پرسش و پاسخ در مسجد، هنگام مراسمی که در مناسبت‌های مذهبی برگزار می‌شود، همراه با اهدای جوایز قابل توجه است.
سفرهای زیارتی و سیاحتی
جوانان، روحیه پر شور و با نشاطی دارند که در راه هدایت آنان باید از این روحیه استفاده کرد. مسافرت ابزار مناسبی در این راستا به شمار می‌رود. مسافرت علاوه بر اینکه سبب شادابی روح و روان می‌شود، ابزار فرهنگی و تبلیغاتی مناسبی است که اگر مسئولان اردو به آن توجه کنند، بسیار مفید خواهد بود. اردو و مسافرت‌های دسته جمعی جوانان از سوی مسجد که با حضور امام جماعت، برخی از اعضای هیئت امنا و جوانان متعهد مسجدی و دیگر جوانان مسجد برگزار می‌شود از چند سو قابل توجه است:
الف) مکان و محل اردو
مسئولان اردو باید مکانی را انتخاب کنند که فقط تفریحی یا زیارتی نباشد، بلکه باید به هر دو جنبه توجه شود، برای مثال مشهد مقدس و مناطق جنگی جنوب هم جنبه زیارتی و هم جنبه سیاحتی دارد.
ب) زمان اردو
زمان برگزاری اردو و مدت آن نیز در جهت دهی به محتوا و بار معرفتی و شناختی آن مؤثر است. برای مثال برگزاری اردو در روز عرفه در مناطق جنوب، برای برگزاری دعای عرفه مفید است؛ به گونهای که اردو دو روز پیش از روز عرفه و یک روز پس از آن به پایان میرسد؛ یعنی اردو فقط به جنبه مذهبی توجه نداشته باشد، بلکه مسائل تفریحی نیز رعایت شود.
هم چنین اردویی برای زیارت مسجد مقدس جمکران و برگزاری دعای توسل در شب‌های چهار‌شنبه مؤثر است. در صورت موافقت جوانان، مسافرت برای دیدار با علما و عرفا نیز پیشنهاد می‌شود.
ج) مسائل حاشیه‌ای
گاهی ممکن است زمان و مکان اردو همه اهداف مسئولان فرهنگی مسجد را برآورده نکند یا اینکه به دلیل روحیات و انتظارهای ویژه جوانان، برگزاری اردو یا مکان مطلوب ممکن نباشد. در این صورت، توجه به مسائل حاشیه‌ای اردو، گامی بلند و پنهان در راستای دست یابی به اهداف دراز مدت و گران سنگ تربیت دینی است. این مسائل، بدون اینکه سبب حساسیت جوانان حاضر در اردو بشود، به گونهای غیر مستقیم بسیاری از مفاهیم دینی را به جوانان منتقل می‌کند و فضای کلی اردو را دینی می‌کند.
برای مثال فرض کنید کانون فرهنگی مسجد در تابستان، پس از به پایان رساندن امتحانات، اردوی چند روزه در مناطق سرسبز شمال برگزار می‌کند. این اردو از نظر زمان و مکان، مذهبی نیست و فقط سیاحتی است، ولی می‌توان فضای اردو را دینی کرد. در این راستا، توجه به نکات زیر لازم است:
1- نام اردو بسیار مهم است و در جهت دهی کلی آن مؤثر است. برای مثال نام اردو، به رنگ سبز انتظار یا منتظران یا سربازان جوان و دیگر مفاهیمی باشد که با فرهنگ مهدویت در ارتباط است.
2- برگزاری مراسم دعا و پخش اذان، نماز جماعت، سخنرانی دینی و مسابقه‌های کتبی و شفاهی با موضوع‌های احکام فقهی و مسائل عقیدتی بسیار مهم و مؤثر است.
3- حضور امام جماعت در اردو و صحبت‌های موردی با جوانان، در آگاهی از نظریه‌ها و بحران‌های جوانان مؤثر است.
حضور دیگر بزرگان مذهبی محل نیز مفید است.
4- مدت زمانی که جوانان در اتوبوس هستند، صوت مذهبی مثل نوار تواشیح، مداحی، مولودی خوانی، قرآن با صوت زیبا و مناجات نامه پخش شود.
در کل باید اردو به سمتی پیش رود که علاوه بر بار معنوی روحانی، سبب دل زدگی جوانان نشود و آنان خاطره خوبی از اردو داشته باشند.
مجله محلی
جوانان توان مندی‌ها و استعدادهای فراوانی دارند که استفاده بهینه از آنها و شکوفاسازیشان درایجاد اعتماد به نفس و مبارزه با تهاجم فرهنگی بسیار مؤثر است. یکی از این امور که در پرکردن اوقات فراغت و رشد علمی و اجتماعی جوانان بسیار مؤثر است، راه اندازی مجله محلی در مسجد است. این کار هر چند نخست با گرفتاری‌هایی رو به روست، ولی نخستین دست آورد‌های آن، تداوم کار را تقویت می‌کند. همه اعضای مسجد شامل نمازگزاران، هیئت امنا، کانون فرهنگی بسیج و امام جماعت، باید در انجام این طرح کمک کنند. مطالب این مجله با نظارت هیت امنا و امام جماعت و با نویسندگی جوانان محل در موضوع‌های اجتماعی و دینی و محلی چاپ و در خانه‌های محل، پخش شود. هر یک از جوانان با توجه به توان مندی‌ها و علاقه‌اش، قسمتی از کار را بر عهده می‌گیرد. بهتر است برخی مطالب به وسیله امام جماعت و هیئت امنا نوشته شود. احکام فقهی، مسائل عقیدتی، تفسیر قرآن و روایت‌هایی به صورت گذرا و جالب، شخصیت شناسی شخصیت‌های بزرگ دینی و ملی، مطالب مورد علاقه جوانان با عنوان‌های گوناگون، همچون پسرها نخوانند، دخترها بدانند و مصاحبه با اعضای محل در رده‌های سنی و اجتماعی مختلف میتواند از مطالب این مجله باشد.
کلاس‌های آموزشی
یکی مهم ترین جنبه‌های مسجد، مسائل آموزشی است. هر چند بسیاری از جوانان از درس و کلاس گریزان هستند، ولی برگزاری برخی کلاس‌های آموزشی مورد علاقه جوانان در جذب آنان مؤثر است. کلاس‌های آموزشی ورزشی و هنری علاوه بر اینکه به امکانات زیادی احتیاج ندارد، مورد علاقه و اشتیاق جوانان نیز هست. این کلاس‌ها در رشته‌های خیاطی، گلدوزی، گل سازی، هنر‌های دستی، خطاطی، نقاشی و طراحی، عکاسی و فیلم برداری، ورزش‌های رزمی و شنا برای خانمها و آقایان، قابل برگزاری است. برای افزایش سطح کمی و کیفی کلاس‌ها، هیئت امنا باید با بخش آموزشی‌های فنی و حرفه‌ای وزارت آموزشی و پرورش هماهنگی کند.
برگزاری برخی کلاس‌های کمک درسی، آموزش زبان و کامپیوتر در داخل مسجد یا خارج از مسجد، با برنامه ریزی و هماهنگی مسجد ممکن است.
4 ـ بها دادن به جوانان
جوانان روحیه ویژه‌ای دارند. ستایش خواهی و جلب توجه کردن دو نوع از خواسته‌های جوانان در زمینه ذهن و عاطفه است(40). بنابراین، بها دادن به جوانان، عامل مهمی در راستای تأمین خواسته‌ها و جذب آنان به مسجد است. البته این به معنای اختیار دادن زیاد و غیر منطقی به جوانان و یا پذیرش هر نوع نظر و سلیقه آنان نیست.
عضویت در هیئت امنا
هیئت امنا، هیئت مدیره مسجد است که همه فعالیت‌های مسجد را سمت و سو می‌دهد. بنابراین، عضویت یکی از جوانان متعهد و مؤمن مسجدی در هیئت امنا به نوعی بها دادن به چوانان است. این اقدام باید سبب ایجاد رقابت سازنده میان جوانان، برای به دست آوردن این پست باشد.
نظر خواهی
شایسته است بزرگ ترها، اعضای هیئت امنا و امام جماعت، برای فعالیت‌های گوناگون مسجد، نظر جوانان را جویا شوند و در صورت امکان، پیشنهادهایشان را اجرا کنند. این اقدام سبب خودباوری و احساس شخصیت در جوانان می‌شود. آنان از اینکه می‌بینند نظرهایشان در تصمیم گیری‌های مسجد اثر دارد، خوشحالند و مسجد را از خود می‌دانند. در نتیجه، پیوسته در مسجد حاضر خواهند شد.
واگذار کردن فعالیت‌های مسجد به جوانان
برخی از کارهای مسجد را می‌توان به طور کلی یا جزئی به جوانان واگذار کرد. برای مثال در یک مراسم، برنامه پذیرایی بر عهده جوانان باشد. این اقدام با روحیه پرشور و نشاط جوانان تناسب دارد و سبب ایجاد وارستگی جوانان به مسجد می‌شود.
5 ـ تبلیغات دینی
امروزه تبلیغات در انتقال، ترویج و حتی ایجاد یک فرهنگ در جامعه، نقش مهمی دارد. با توجه به جنبه‌های روانی و احساسی تبلیغات و اثرپذیری و روحیات جوان، به نظر میرسد با تبلیغات هوشمندانه دینی، بتوان جوانان را در مسیر دین داری و مسجد ثابت قدم نگاه داشت. در این باره بیان چند نکته لازم است:
الف) در فضاهای آموزشی، همچون دبیرستان‌ها و مدرسه‌ها، زمینه مناسبی برای تبلیغات وجود دارد. نصب پوسترهای رنگی و جذاب در قالب اطلاع رسانی، شیوه تبلیغاتی مناسب به شمار می‌آید. پخش جزوه و بروشور درباره مسجد در میان دانش آموزان نیز مفید به نظر میرسد.
ب) نصب پلاکاردهای زیبا، درباره فضیلت و آثار مسجد و نماز جماعت در مکان‌های حضور جوانان، همچون میدان‌های ورزشی، قابل توجه است.
ج) پخش نوار مناجات از مسجد پیش از اذان و نماز و آماده سازی فضا، برای برگزاری نماز نیز از راه‌های تبلیغات هستند.
6 ـ حضور شخصیت‌های موجه و محبوب جوانان در مسجد
انسان در مراحل گوناگون زندگی خویش به الگو نیاز دارد؛ زیرا با افزایش سن و تجربه‌های ذهنی، تقلید به صورت آگاهانه صورت می‌گیرد و در حیطه اراده قرار می‌گیرد در این حال، فرد می‌کوشد خود را با شخص یا اشخاصی که افرادی قابل قبول هستند همسان کند و نگرش‌ها و ویژگی‌های رفتاری و اخلاقی آن فرد یا اشخاص را برای خود سر مشق قرار دهد.(41)
یکی از خواسته‌های اجتماعی جوانان الگوپذیری است. او در جامعه، خواستار کسانی است که در رفتار و گفتار برای او الگو باشند.(42) . هیئت امنا باید شخصیت‌های محبوب جوانان را در سطح شهر شناسایی کرده و آنان را به مسجد دعوت کند تا در جمع نمازگزاران حاضر شوند یا اینکه اگر شخصیت برجسته و توانایی است، مراسم سخنرانی برای او تشکیل دهند.
این کار با مشورت و همکاری خود جوانان امکان پذیر است. برای مثال معلمان و مدیران به مسجد فراخوانده شوند. این کار باید از نظر تبلیغاتی و فرهنگی به خوبی پوشش داده شود. برای مثال با نصب پلاکارت در مقابل در مسجد به مدیر دبیرستان خیر مقدم گفته شود.
به طور کلی دعوت از هنرمندان، ورزشکاران و دیگر شخصیت‌های محبوب جوانان، برای حضور در میان نمازگزاران، حرکت مثبتی است که چگونگی آن را موقعیت جغرافیایی مسجد و سطح فرهنگی محل تعیین می‌کند.
7ـ نظافت و تزیین مسجد
در بحث رونق و شکوفایی مسجدها درباره نظافت و معماری و ساختمان مسجد و اثرگذاری آن بر بالندگی و رشد مسجد گفتیم. جوانان روحیه‌ای زیبا دوست و پر نشاط دارند(43)و چنانکه فضای مسجد چنین ویژگی داشته باشد در جذب جوانان مؤثر است. نکات‌لازم برای هماهنگی شکل‌ظاهری مسجد با این ویژگی جوانان چنین است:
8- برخوردها
شاید مهم ترین عاملی که سبب پر شور و نشاط شدن محیط می‌شود شیوه برخورد اهل مسجد و نمازگزاران است. در این برخوردها باید علاوه بر رعایت احترام اجتماعی، طراوت و سرزندگی وجود داشته باشد و در قالب برخوردهای خشک، مقدس نما و تعصب گرا (به اصطلاح پیرمردانه) خلاصه نشود.
جوان با دین این برخورها درباره حضور یا حاضر نشدن در مسجد تصمیم می‌گیرد.
9 ـ بیان مباحث مورد نیاز جوانان در مسجد
جنبه آموزشی و معرفتی مسجد، یکی از مهم ترین جنبه‌های آن است.
هیئت امنا و امام جماعت باید جلسه‌های ویژه‌ای را برای جوانان برپا و مطالبی را بر اساس نیازها و پیشنهادهای آنان مطرح کنند و در صورت لزوم، برای پربارتر شدن این جلسه‌ها می‌توان از کارشناسان و میهمانان نیز دعوت کرد. مسائل بلوغ، روابط دختر و پسر، ازدواج، تحصیل، بررسی آثار تحصیل و تربیتی نماز، نقش نماز در زندگی زوج‌های جوان و عشق مجازی یا حقیقی، از مسائلی است که جوانان با آن رو به رو هستند.
10ـ تشویق
تشویق، یکی از مهم ترین ابزار تربیتی است که برای برانگیختگی و شکوفاسازی استعدادهای انسان برای رسیدن به کمال قابل بهره گیری است. نقش تربیتی و مثبت تشویق این است که نیروهای خفته آدمی را بر می‌انگیزاند و میل به تلاش و شادابی را فراهم می‌سازد. تشویق به جا و متناسب و متوازن با میزان و نوع عمل باشد و روحیات، گرایش‌ها و شخصیت فرد در نظر گرفته شود تا بیشترین تأثیر را داشته باشد.(44) . تشویق، با دو خواسته جوان هم خوانی کامل دارد: جوان ستایش خواه است و می‌خواهد جلب توجه کند. جوان شیفته تحسین و تمجید است، به ستایش‌ها دل می‌بندد و حاضر است خود را فدای کسی کند که صلاحیت و شایستگی او را تأیید کرده یا به بیان توانایی‌هایی او پرداخته است. او برای جلب توجه دیگران حتی به عوامل زیان، بخشی همچون سیگار روی می‌اورد تا بتواند خود را نشان دهد.(45) . تشویق جوانی که در مسجد حاضر شده به گونهای که با شخصیت و روحیات او موافق باشد، پاسخی است به خواسته‌های درونی او در زمینه ذهن و عاطفه‌اش که دوام حضور او و آغاز حضور دیگر جوانان را نوید می‌دهد. با توجه به روحیات جوان، این تشویق نباید طوری باشد که نتیجه عکس داشته باشد؛ زیرا تشویق مستقیم این توهم را ایجاد می‌کند که جوانان در مقابل ارزشهای مادی واکنش می‌دهند و جذب می‌شوند. بنابراین، تشویق‌ها باید غیر مستقیم و حتی الامکان در مقابل انجام کاری باشد.
نتیجه‌گیری
ساختن انسان هایى خداترس، متقى و تسلیم در برابر رضاى حق و معبود حقیقى در سایه تربیت دینى و مذهبى که هم مقتضاى فطرت است و هم کنترل کننده غریزه و هواى نفسانى، از مؤثرترین روش هایى است که تنها در مسجد مى تواند در مقابل سیل بنیان آن و ویرانگر فرهنگ فاسد غرب بایستد و مقابله کند؛ مسجد می تواند بهترین عامل در جهت ایجاد تعلقات معنوی نسل های مختلف با دین را برقرار نماید و ارتباط عمیق ائمه جماعت با افراد محله خود و اجرای برنامه های آموزشی و تربیت بهترین راه و موثرترین شیوه برای بالابردن سطح آموزش عمومی و تربیت دینی باشد. به امید روزی که شاهد رسیدن مساجد به جایگاه اصلی تربیتی و آموزشی باشیم.
منابع:
1- ضرابی، عبدالرضا، مقاله نقش و عملکرد مسجد در تربیت، مجله معرفت، فروردین و اردیبهشت 1379 – شماره 33.
2- متن جزوه‌ی کمسیون راهکارهای توسعه منابع انسانی و جذب جوانان کمیسیون تخصصی راه کارهای توسعه کمی و کیفی مساجد و چگونگی جذب جوانان..
3- حکیمی، محمد مهدی، سخنرانی: اصلاح جمعی و جایگاه کانون های فرهنگی مساجد، بهار 1388.
4- فروغ مسجد (3)، مجموعه سخنرانی ها، کمسیونها و مقالات سومین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد، مرکز رسیدگی به امور مساجد، 30 مرداد ماه 1384.
5- متن جزوه کمسیون) تخصصی آسیب شناسی مساجد و کیفیت مقابله با آنها
6- افروز، روشهای پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجونان، صفحه38.
7- افروز، روشهای پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان، صفحه35
8- غرر الحکم، ج 1، ص 185.
9- همان، ج 4، ص 329.
10- وسائل الشیعه، ج 7، ص 168.
11- محجة البیضاء، ج 3، ص 122.
12- ستاد مطهرى، حماسه حسینى، ج 2، ص 101.
13- بحار الانوار، ج 100، ص 93، چاپ بیروت.
14- غرر الحکم، ج 3، ص 367.
15- آل عمران(3)، آیه 159.
16- دکتر محسنى، دکتر دادستان، روانشناسى رشد، ص 153.
17- طه ، آیه 88.
18- پیوند، ش 243، ص 32.
19- اصول کافى، ج 1، ص 44.
20- نهج البلاغه، قصار 70.
21- استاد مطهرى، ده گفتار، ص 67.
22- پیوند، ش 244، ص 50.
23- استاد مطهرى، حماسه حسینى، ج 2، ص 106.
24- مطهرى، ده گفتار، ص 189.
25- احزاب ، آیه 70.
26- اصول کافى، ج 2، ص 310.
27- نک: محمد رضا شرفی، جوان و بحران هویت، انتشارات سروش، 1380، چاپ دوم.
28- محمدرضا شرفی، دنیای نوجوانان، انتشارات تربیت، ص 55.
29- گروه نویسندگان، روان شناسان بزرگ، مترجمان، دکتر احمد به پژوه و دکتر رمضان دولتی، انتشارات تربیت، چاپ دوم، ص 64.
30- جوان و بحران هویت، صص 20 ـ 24.
31- ابن طفیل اندلسی، حکیم و فیلسوف نامدار مسلمان در اثر ارزنده و کلاسیک فلسفی‌اش به نام زنده بیدار این گرایش فطری را با زیبایی هر چه تمام به تصویر می‌کشد.
32- مکاتب و نظریه‌های در روان شناسی شخصیت، انتشارات رشد، ص 69؛ آموزش و پرورش برای آینده، کارشناسان یونسکو، مرکز تحقیقات آموزشی، چاپ اول، 1370.
33- آنچه هویت به نسل جوان می‌دهد عبارتند از: پاسخ به پرسش‌های بنیادین، جهت بخشیدن به زندگی، روی کرد مثبت به آینده، وحدت اعتقادی، زمینه سازی هویت تمدنی، مقبولیت اجتماعی، شأن و منزلت جوانی و معنا بخشیدن به جهان. (جوان و بحران هویت، صص 96 ـ 102)
34- هورنای کارن، تضادهای درونی ما، ترجمه محمد جعفر مصفا، چاپ پنجم، 1364 هـ .ش، انتشارات بهجت، ص 134.
35- جوان و بحران هویت: ص 20.
36- در بخش بررسی آثار فرهنگی مسجد، نقش مسجد را در مبارزه با تهاجم فرهنگی بیان کردیم.
37- علی قائمی، جوان از دیدگاه نیازها، خواسته‌ها و مصالح، دفتر مشاور رئیس سازمان صدا و سیما در امور جوانان، تهران، 1379 هـ. ش.
38- نک: فریدون موحدنیا، عوامل گرایش نوجوان و جوان به فرهنگ بیگانه، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، خرداد سال 1382 هـ . ش.
39- نک: همان: ص 57.
40- جوانان از دیدگاه نیازها، خواسته‌ها و مصالح: صص 43 ـ 44.
41- سید حسین اسحاقی، سلوک علوی، صص 67 ـ 68.
42- جوانان از دیدگان نیازها، خواسته‌ها و مصالح، ص 49.
43- معماری مسجدها، تجلی عرفان، نور و رنگ در معماری مسجد، ص 439.
44- نک: سلوک علوی، صص 15 ـ 118.
45- نک: جوانان از دیدگاه نیازها، خواسته‌ها و مصالح، دکتر علی قائمی، صص 43 و 44.